Mustafa Kemal Paşa Doğu Cephesi’nde

Mustafa Kemal bazı sebeplerle hava tebdili alarak İstanbul’a gelir. Kısa bir süre dinlendikten sonra Sofya’ya eski arkadaşı Fethi Bey’in yanına gider. Orada iken Çanakkale’den Edirne’ye nakledilen 16 Kolordu Komutanlığına atanır (14 Ocak 1916). Ocak ayı sonlarında görevine başlar. Kolordu’nun Galiçya’ya gitmesi bahis konusudur. Ancak Doğu cephesinde ciddi sıkıntı vardır. İngiliz ve Fransızların Gelibolu’dan çekileceklerini anlayan Ruslar o bölgedeki güçler doğuya gelmeden sonuç almak maksadıyla saldırıya geçmişlerdir. III. Ordunun tuttuğu cephe 11 Ocak 1916’da yarılır. 16 Şubat’ta Erzurum düşer. Ruslar Of – Bayburt – Mamahatun hattına dayanırlar. Cephenin güneyinde Muş ve Bitlis de işgal edilmiştir. Durumu düzeltmek ve Erzurum’u kurtarmak amacıyla II. Ordu Doğuya kaydırılır. 16. Kolordu II. Orduya bağlıdır. Mustafa Kemal bir ay kadar süren bir yolculuktan sonra görev yerine ulaşır. Yolda iken 27 Mart 1916’da generalliğe terfi şifresini alır40. Mustafa Kemal, Bitlis Cephesi’ne yönelirken, bazı subayların yollarda soyulmaları üzerine, suçluları derhal tespit ettirip Harp Divanı’na vererek şiddetle cezalandırır. Bu enerjik tutumun neticesi olarak cephe gerisinde asayişsizlik hareketleri görülmez. Doğu cephesinde Mustafa Kemal’in amacı Bitlis ve Muş’un kurtarılmasıdır. Karşılıklı ilerleme ve gerilemelerden sonra gerekli hazırlıkları yapan Mustafa Kemal 2 Ağustos’da saldırıya geçer. 7 Ağustos’ta Muş, 8 Ağustos’da Bitlis kurtarılır. Cephenin bu kısmına nisbî bir istikrar gelir.

Mustafa Kemal Paşa II. Ordu Komutanı Ahmet İzzet Paşa’nın izinli olduğu 13 Aralık 1916’dan 2 Ocak 1917 tarihine Ordu Komutanına Vekâlet eder. Bu vesile ile ilk defa olarak İsmet Bey’le (İnönü) beraber çalışmak ve onu yakından tanımak, tartmak imkânını bulur. Burada ikisi arasında başlayan dostluk hayatlarının sonuna kadar sürüp gider.

Mustafa Kemal 17 Şubat 1917’de Hicaz  Kuvve-i Seferiye Komutanlığına, ordu komutanı yetkisi ile IV. Ordu emrinde olmak üzere atandı. Paşa atandığı görevin mahiyetini öğrenmek için Şam’a gelir. Yol boyunca ve Şam’da, IV. Ordu Komutanı ve Bahriye Nazırı olup Suriye’yi kral naibi  gibi geniş yetkilerle şaşaalı ve debdebeli bir şekilde yöneten Cemal Paşa’nın misafiri olur. Mustafa Kemal Paşa yaptığı incelemeler sonunda Hicaz’ın savunulamayacağını, Suriye Cephesi’nin tehlikeli durumu sebebiyle, Hicaz’daki kuvvetlerin de Suriye’ye getirilmesi gerektiğini, cephenin o günkü haliyle “Hicaz Seferi Kuvvetler Kumandanlığını” asla kabul edemeyeceğini Başkumandan Vekili Enver Paşa’ya bildirir. Enver Paşa cevabında İstanbul’dan Şam’a hareket etmek üzere olduğundan kendisinin beklenmesini ister41. Görüşme sonucu görev iptal edilir ve Mustafa Kemal vekâleten II. Ordu Komutanlığına atanmıştır. Cephedeki II. ve III. Ordulardan Kafkas Ordular Grubu Komutanlığı oluşturulur. Grubun komutanlığına Ahmet İzzet Paşa atanır.

1917 ilkbaharında Rusya’da ihtilâl başlamıştır. Bir süre sonra bunun etkileri Rus askerleri arasında görülmeye başlar. Netice olarak Doğu cephesinde tehlike azalmaya yüz tutar. Buna karşılık Irak Cephesi tehlikeli bir duruma girer. Zira İngilizler 1917 Martında Bağdat’ı almışlardır. Enver Paşa Asya cepheleri durumunu görüşmek üzere Kafkas Orduları Grup Kumandanı Ahmet İzzet Paşa, IV. Ordu kumandanı Cemal Paşa, II. Ordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa ve VI. Ordu Kumandanı Halil Paşa ile Halep’te görüşür (24 Haziran 1917). Toplantıda Kafkas Cephesi’nin takviye edilerek, savunulmada kalınması, Suriye Cephesi’nde düşünülmekte olan taarruzdan vazgeçilmesi, buna mukabil Irak Cephesi’nde harekete geçilmesi ancak mevcut kuvvetlerle bunun mümkün olup olamayacağı üzerinde durulması kararlaştırılmıştır.

İşte bu toplantıdan sonra Bağdat’ı kurtarma harekâtında VI. Ordu ile işbirliği yapmak üzere, VII. Yıldırım Ordusu adıyla seçme bir ordunun kurulmasına Başkumandanlıkça lüzum görülmüştür. Esasen Enver Paşa bu iş için Almanya’dan yardım istemiş, bir tugay kadar Alman askeriyle General Falkenhayn’ın42 gönderileceği vaadini almıştır. Alman Generali Osmanlılar hesabına borç yazılan 5.000.000 altın ile İstanbul’a gelir. Ordular Grup Karargâhı tamamen Almanlar’dan oluşmaktadır. Karargâhta her türlü muamele Almanca olarak yapılmaktaydı. Kendisine mareşal ünvanı ve rütbesi verilen General Falkenhayn her ne kadar ara sıra Osmanlı üniforması giymekteyse de karargâhtaki bütün Alman Subayları Alman üniformasını giymekteydiler.

Yıldırım Grubuna Iraktaki VI. Ordu ile teşekkül halindeki VII. Ordu dahildir. Bunlara Filistin cephesinde bulunan VIII. Ordu da katılmıştır.

Kurulması kararlaştırılan VII. Ordu Komutanlığı Mustafa Kemal Paşa’ya teklif edilir. Anlaşıldığına göre bu atamanın yapılmasını isteyen Grup Komutanı Falkenhayn’dır. Çünkü Enver Paşa, önce Vehip Paşa’yı teklif eder. Alman Generalinin ısrarı üzerine 1 Temmuz 1917’de Mustafa Kemal Paşa’ya VII. Yıldırım Ordusu Komutanlığını “Hevesle yapmaya hazır mısınız?” diye sorar. Durumunda tuhaflık olduğunu sezen Paşa, derhal verdiği cevapta, teklif edilen VII. Ordu Komutanlığını “Tarafınızdan uygun görülen her görevi vatanın yüksek yararlarına uygun düştüğüne inandığın için bütün heves ve vicdanımla yapacağım” şeklinde cevaplandırır. Ancak olumlu cevap 4 gün sonra alınır43. Mustafa Kemal Paşa VII. Ordu Karargâhını oluşturmak üzere yaverleriyle İstanbul’a gelir. Bir ay kadar bir süre hazırlıktan sonra, Halep’e ordu karargâhına döner. Grup Komutanı ile Ordu Komutanı arasındaki temaslar normal seyrini takip ederken kısa bir süre içinde ilişkiler çatışmaya dönüşür. Bu sürtüşmenin çeşitli nedenleri vardır. Bunların en başında geleni, Mareşal Falkenhayn’ın Türkleri küçümsemesi, çok geniş yetkili bir sömürge idarecisi gibi davranmasıdır. Osmanlı hükümetine borç yazılan altınlar, yörede etkili şahıslara dağıtılmakta, bunlar Almanya hesabına kazanılmaya çalışılmaktaydı. Millî Egemenlik ve gurur konularında son derece hassas olan Mustafa Kemal Paşa’nın buna göz yumması mümkün değildi. Mustafa Kemal Grup Kumandanına Alman subaylarının Arap Şeyhleri ile doğrudan temas etmeyip ordu kanalıyla hareket etmeleri gerektiğini hatırlatır. Falkenhayn bunu dikkate almaz, netice olarak iki komutan arasında normal ilişki sağlamak imkânı kalmaz. Diğer taraftan bölgede alınacak tedbirler konusunda da görüş ayrılığı vardır. Yıldırım Grubu Irak’ı hedef alarak kurulmuştur. Ancak bunun olumlu sonuç vermesi için önce Sina Cephesinin güven altına alınması gerekçesiyle VIII. Ordu  da Mareşal’a bağlanmıştır. Böylece Falkenhayn, bölgenin tek hâkimi durumuna girmiştir. Millî çıkarlar konularında son derecede hassas olan Mustafa Kemal, ülkeyi bir Alman sömürgesi haline getirmeye yönelik bu hareketlere kayıtsız kalamazdı. Falkenhayn’ın almayı düşündüğü siyasî ve askerî tedbirleri ile mutabık değildir. Her zamanki medeni cesareti ve berrak zekâsı ile durumu bütün çıplaklığı ile 20 Eylül 1917’de Başkumandan Vekili Enver Paşa’ya ve Bahriye Nazırı Cemal Paşa’ya bildirir. Raporun bir sureti Sadrazam Talat Paşa’ya, İttihat ve Terakki’nin ileri gelen simalarına bilgi için sunulur. Bu raporda özetle şu görüşler dile getirilmiştir. 

Mondros’ta 4 gün süren tartışmalardan sonra Ateşkes 30 Ekim 1918 günü akşam üstü imzalanmıştır. Daha toplantının başında Ateşkes maddelerinin İngilizler tarafından önceden hazırlandığı ve bunlar üzerinde ufak tefek önemsiz değişiklikler dışında bir şey yapılmayacağı ortaya çıkmıştı. Mütareke 24 maddeden oluşuyordu52.

Buna göre, Boğazlar açılıyor, istihkâmları müttefiklerce işgal ediliyor, İtilâf Hükümetlerine mensup esirlerle Ermeni esir ve tutuklular kayıtsız şartsız müttefiklere teslim ediliyordu. Asayiş için gerekli olanların dışındaki askerî birlikler terhis ediliyor, müttefikler güvenliklerinin tehdit edilmesi halinde, herhangi stratejik noktayı işgal edebileceklerdi (7. Madde). Liman ve tersanelerden yararlanabilecekler, Toros tünelleri işgal edilecek, İran ve Kafkasya’daki Türk kuvvetleri çekilecek, haberleşme ve ulaşım araçları denetlenecek, Hicaz, Asir, Yemen, Suriye Trablusgarp Bingazi ve Irak’ta bulunan muhafız kıtaları en yakın itilâf komutanına teslim olacak, 6 Doğu ilinde karışıklık çıkması halinde buralar işgal edilecektir. Ateşkes’in Türklerce imzasına karşılık, İngiliz Delegasyonu Başkanı Amiral Calthorpe Rauf Bey’e gizli kaydıyla bir mektup vermiştir. Mektuba göre, Amiral Çanakkale ve Karadeniz Boğaz istihkâmlarının yalnız İngiliz ve Fransız Askerlerinin işgal edilmesini hükümetinin kabul ettiğini, bunların yanında bir miktar Türk askerinin de bulundurulmasını hükümetine duyurduğunu, İstanbul ve İzmir’e Yunan Askeri gönderilmemesi hakkındaki Türk isteğini özenle hükümetine bildirdiğini, Osmanlı Hükümeti asayişi koruduğu müddetçe İstanbul’un işgal edilmeyeceğini, Osmanlılarla İngilizler arasında dostane ilişkilerin kurulması için büyük gayret sarfedeceğini, mektup içeriğinin  padişah ve sadrazamdan başkasına gösterilmemesini istiyordu.

Osmanlı delegasyonu ateşkes ile Boğazlar hariç ülkenin başka bir yerinin işgal edilmeyeceğine ve ateşkes hattına saygı gösterileceğine inanıyordu: İyimser hava içindeydi.

Halbuki İtîlaf devletleri daha savaş içinde 1915, 1916, 1917 yıllarında yapmış oldukları anlaşmalarla Osmanlı Devleti’nin ne şekilde bölüneceğini ve her birinin paylarının ne olacağını belirlemişlerdi. Mütarekedeki esnek maddeler, gizli anlaşmaların uygulamaya konulması için birer kılıf ödevini görecekti.

Ateşkes Anlaşması, Alman ve Avusturya – Macaristan personelinin belli bir süre içinde Osmanlı ülkesini terk etmelerini öngörmekteydi. Bu hüküm gereğince, Yıldırım Orduları Grup Komutanı Liman von Sanders, komutayı Mustafa Kemal’e şu sözlerle devretti, “Türkiye’yi terke mecbur olurken emrim altındaki orduları, Türkiye’ye geldiğim ilk günden beri takdirkârı olduğumu bir kumandana tevdi etmekle teselli buluyorum.” Gerçekten Liman von Sanders, Mustafa Kemal’i çok müstesna kabiliyetli, yetkili ve cesur bir subay olarak ateş hattında yakından tanımış, onun üstün komutanlık yeteneğini herkesten önce taktir ederek, cephenin en can alacak yerlerinde yüksek sorumluluk gerektiren yerlere getirmiştir. Hatta Başkumandan Vekilinin cepheyi ziyaretlerinin birinde, Anafartalar’a uğramaması üzerine, Mustafa Kemal istifâ ettiğinde, istifasını kabul etmediği gibi, Enver Paşa’nın ona iltifat eden yazıyla  gönlünü almasını da sağlamıştır53.

Mütareke maddelerini okuyan Mustafa Kemal, devletin kendini adeta kayıtsız şartsız  düşmana teslim ettiği, hatta bunun için bizzat yardım vadettiği kanısına varır. Dolayısı ile hükümeti uyarmak ister. 3 Kasım’da sadrazamın dikkatini ateşkesin açık olmayan maddelerine çekerek bilgi ister. “... Madde 10’da Toros Tünellerinin işgali var... İşgal edilecek yalnız bunlar mıdır? Yoksa muhafaza tertibatından ibaret mi kalacaktır? Toros Tünellerini tutacak işgal kuvvetlerinin maksatı nedir? Bunlar nereden gelecektir? Büsbütün ayrı bir grup teşkil eden Amanos Tünelleri de buna dahil midir? Ayrıca Suriye ve Kilikya hudutlarının belirlenmesi gerektiğine dikkati çeker. Fakat Sadrazam Ahmet İzzet Paşa iyimserdir. O Toros Tünellerinin işgalini bir muhafaza önlemi olarak görmekte, Amanos Tünellerini ayrı mütalâa etmektedir. Suriye’deki kuvvetlerin teslim olmaları maddesinin, ihtiyaten konulduğu, çevredeki kuvvetlerin tesliminin bahis konusu olmadığı görüşündedir. Kilikya’nın hududunun da gerekirse bildirileceğini yazar. Halbuki Mustafa Kemal endişelidir. Toros Tünellerini işgal edecek kuvvetin miktarı ne olacaktır? Meselâ bütün Anadolu’yu işgal edecek derecede olursa ne yapılacaktır? Zaten Suriye’deki garnizonların teslimi maddesi İngilizlerce başka türlü tefsir edilmekte ve VII. Ordunun teslimi istenmektedir. İngilizlerin İskenderun’a asker çıkarmak istemeleri, bu şehri Kilikya’dan saydıklarını göstermektedir. Mustafa Kemal’e göre, mütareke şartlarını açıklayıcı, yanlış anlamaları önleyici önlemler alınmadan ordular terhis edilirse ve İngilizlerin her dediğine boyun eğilirse, ihtiraslar önlenemeyecektir. Bu düşüncelerini 6 Kasım’da Sadrazam’a iletir. Ahmet İzzet Paşa mütareke’de birkaç maddeyi tadil ederek bize sözlü teminat veren İngiliz delegesinin centilmenliğine karşılık vermek ve Yunanistan’ı faaliyet sahasına çıkarmamak maksadıyla İskenderun’dan İngilizlerin istifadesine karşı çıkılmamasını ister. Mustafa Kemal İngilizlerin Halep’teki ordularını iaşe için İskenderun’a ihtiyaçları olmadığını, gayenin VII. Ordunun gerisini keserek teslime zorlamak olduğunu, bu nedenle VII. Orduyu geriye çekmeye başladığını ve İngilizler şayet İskenderun’a çıkarlarsa ateşle karşılanmaları için emir verdiğini belirtir. Bu tel İstanbul’da telaşa yol açar. Tekrar savaşa mı girilecekti? Sadrazam bir taraftan verilen emirlere aynen uyulmasını isterken; diğer taraftan Yıldırım Ordular Grubunun dağıtılmasını çabuklaştırır. Mustafa Kemal İskenderun’u işgal olayının İngilizlere verilen sert karşılık neticesi olmadığını, zira aynı şeyin Musul içinde bahis konusu olduğunu hatırlatır. Esas davanın ateşkes hükümlerinin Osmanlı Devleti’nin selâmetini temine yeterli olmamasından kaynaklandığını İngilizlerin her dediği yapılırsa, işin ordu ve hükümetin onlar tarafından idare edilmesine kadar gideceğini, çaresizlik ve güçsüzlük ne kadar olursa olsun, devletin yapacağı fedakârlığın derecesini sınırlamak gerektiğini, İngilizlerin elde etmek istedikleri neticeye bizim de yardım etmemizin kara bir leke meydana getireceğini, ısrarla vurgular. Bu uyarıların bir etkisi olmaz. 7 Kasım’da Yıldırım Orduları Grubu ile 7. Ordu Karargâhı lağvedilir. Mustafa Kemal’in “Orduları dağıtalım, fakat unvanı muhafaza edelim. En ufak bir müfreze halinde de olsa, bu namla ben onun kumandanlığı ile yetinir ve vatanıma hizmet ederim.” Yolundaki teklifi de dikkate alınmaz54.

Esasen İstanbul’da saray – hükümet ilişkileri hassas bir devreye girmiştir. Padişah ile Sadrazam arasındaki güvensizliğin sebepleri nelerdir? Vahidettin neden Ahmet İzzet Paşa’yı istifaya zorlar? Görünürdeki nedenler şunlardır: 2/3 Kasım’da Enver, Talat ve Cemal Paşa başta olmak üzere, ittihatçı kodamanlar bir Alman gemisiyle yurdu terk etmişlerdir. Kamuoyu bu durumdan özellikle İçişleri Bakanı Fethi Bey ve hükümeti sorumlu tutmaktaydı. Padişah bu durumu bahane ederek İzzet Paşa’dan kabinede bulunan İttihatçı bakanların yani Cavit, Fethi, Rauf ve Hayri Beylerin çıkarılmalarını ısrarla istedi. İzzet Paşa, Cavit Bey ve Hayri Efendinin zaten çekilmek istediklerini, ancak parti başkanı olan Fethi Bey’i değiştirmenin uygun olmayacağını söyler. Vahidettin ısrarla Fethi Bey’in bir dakika bile kabinede kalmasının yerinde olmayacağını bildirince sinirlerine hâkim olamayan İzzet Paşa bu müdahaleyi Anayasaya aykırı bulduğunu belirterek istifâsını sundu. Esasen Vahidettin, Sadrazamın delegasyon başkanı olarak Damat Ferit Paşa’yı göndermemesinden dolayı, İzzet Paşa’ya içerlemişti. Mütareke görüşmelerinden zamanında haberdar edilmemekten, savaş suçlularını yargılayacak mahkemenin kuruluşu hususundaki görüş ayrılığından kızgındır. Aslında Vahidettin tahtların ve taçların yıkıldığı bu ortamda, devletin dizginlerini elinde tutmayı güvenliği açısından gerekli görüyordu. İdare anlayışı bakımından da, o milleti bir sürü, kendisini de onun çobanı olarak görmekteydi. Dolayısıyla İzzet Paşa’yı istifâya zorladı. Bundan sonra gelen kabineler artık padişahın dümen suyunda yürümek zorunda kalacaklardır. Meclis de kapatılınca herşey Vahidettin’in olaylara bakış tarzına göre şekillenecektir55. İzzet Paşa 8 Kasım 1918’de istifasını sunmuştur. Paşa 10 Kasım’da Mustafa Kemal’e sadaretten çekildiğini ve İstanbul’a gelmesinin iyi olacağını bildiren bir telgraf gönderir. Mustafa Kemal 10/11 gecesi yola çıkar 13 Kasım’da Haydarpaşa’ya gelir. Boğaz açılmıştır. Savaş’ı kazanan devletlerin Filosu Haydarpaşa’nın önünden geçmektedir. Düşman filosunun yolunu Çanakkale’de kesmiş olan muzaffer komutan üzüntü içindedir. Dudaklarından “Geldikleri gibi giderler” sözleri dökülür. Nitekim yaklaşık 5 sene sonra onlar, Türk sancağını selâmlayarak “geldikleri gibi gidecekler” dir.

Mustafa Kemal İstanbul’da 13 Kasım 1918 ’da 16 Mayıs 1919’a kadar kalır. Onun bu dönemdeki davranışlarını değerlendirebilmek için, düşüncelerine yön veren hususları belirtmek yararlı olacaktır.

Mustafa Kemal I. Dünya Savaşı’na yarbay rütbesi ve tümen Komutanı olarak girmişti. Savaş bitiminde Mirliva olarak Ordular Grubu komutanı payesini taşıyordu. Savaş boyunca, üstün ve seçkin komutanlık niteliklerini dosta ve düşmana kanıtlamıştır. Maddeten ve manen güçlüdür. Kendine özgüveni sonsuzdur. Vatana büyük hizmetler yapmak coşkusu içindedir. O zamana kadar olan yaşantısında doğru düşündüğünü, hatta geleceği sezdiğini gösteren olaylar vardır. Nitekim ordunun siyasetle uğraşmasının zararları konusundaki fikirlerinin doğruluğunu, Balkan Harbi bütün açıklığı ile koymamış mıdır? Çanakkale’de düşmanın muhtemel hareketleri konusundaki uyarıları gerçekleşmemiş midir? Filistin’de Falkenhayn’ın askeri stratejisinin yanlışlığına dair görüşlerini olaylar doğrulanmamış mıdır? Ateşkes’in uygulaması konusundaki fikirlerini doğruluğu da her gün yeniden ortaya çıkmaktaydı. Dolayısıyla Mustafa Kemal düşüncelerini uygulayabileceği yetkili bir makama geçmek ve felâketli günler geçirmekte olan vatanına hizmet etmek, Türk devletinin bağımsızlığını ve çıkarlarını sağlayacak bir barışı, gerekirse direnerek, mücadele ederek elde etmek amacını gütmektedir. Bu nasıl sağlanacaktır? Ona hâkim olan fikre göre “iyi bir hükümet, hedefini vaziyetini iyi bilen bir hükümet, memleketin kuvvetini müsait şartlarda değerlendirerek çok iş yapabilirdi.” Onun istediği gibi bir hükümet kurulur kendisi de Harbiye Nazırı olursa galip devletlere karşı yeni bir politika takip etmek, Türk olmayan yerlerden zaten vazgeçmiş olan Türkiye’yi kurtarmak mümkündür. Kurulacak haysiyetli bir hükümet buna göre bir dış politika takip ederek büyük devletleri yeni bir istikamete çevirebilirdi. Bu imkânlar araştırılırken bir taraftan da siyasî tedbirlerin nihayet bir çatışmaya bir harbe varması ihtimaline karşı ordu hazırlanacaktır. Mustafa Kemal bu konuda Türk’ün yaradılışında mevcut vatan sevgisine güvenmektedir. Milletin iyi yönlendirilmesi ve iyi yönetilmesi halinde en zor durumda bile başarı sağlayacağı inancındadır. Gayeye varmak için herhangi bir peşin yargısı yoktur. Millî birlik ve beraberliği korumaya taraftar, herkesle işbirliğine hazırdır.